مقاله دانشگاهی – شناسایی و معرفی کتب خطی طبی و مؤلفین آنها از قرن۷ تا ۱۳ …

۸. منظومه‌اى به شیوه نصاب‌الصبیان در ذکر شرح نام‌هاى داروها از هندى به پارسى که بدین بیت آغاز مى‌شود:
نام هر چیزى به هندى بشنو از من اى پسر/خاصه نام هر دوائى نفع بردارى مگر
۹. فوائدالاخیار که منظومه‌اى است در طب و رؤیا که در هر دو یا سه بیت از آن یکى از مسئله‌هاى پزشکى توضیح داده شده و یوسفى آن را به سال ۹۱۲ به پایان برده.
۱۰. رساله منظوم مأکول و مشروب به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف در تدبیرهاى پزشکى براى خوردنى‌ها و آشامیدنى‌ها.
۱۱. بدایع الانشاء که آن را در سال ۹۶۰ براى پسرش رفیع‌الدین حسین نوشت.
– نورالدین عبدالله حکیم شیرازى صاحب کتاب «علاجات داراشکوهى»، ساکن هند بود و آن کتاب را به‌نام محمد داراشکوه پسر شاهجهان نوشته است. کتاب علاجات داراشکوهى از جمله اثرهاى ارزنده پزشکى است و مؤلف به بسیارى از کتاب‌هاى معتبر پزشکى ایرانى و یونانى پیش از خود مراجعه و از آنها استفاده کرده است. نورالدین شیرازى این کتاب را به یک مقدمه به‌نام «مفتاح» و ده گفتار و یک خاتمه تقسیم نموده است. در گفتار سوم از قسمت پزشکى این کتاب جستارهائى از موسیقى و نجوم و حساب و هندسه و مقیاس‌ها و جز آنها که بیرون از طب است سخن رفته. در این کتاب بسى از اصطلاح‌هاى پزشکى هندى و داروهائى که در آن دیار به‌کار مى‌رفته دیده مى‌شود.
– پزشک بزرگ دیگرى که بعد از این در دیار هند به اثرهاى پارسى او بازمى‌خوریم میرمحمد ارزانى بن میرحاجى مقیم معروف به شاه ارزانى یا میرمحمد اکبر است که از صوفیان قادرى هند و از پزشکان مشهور آن دیار بوده و در عهد اورنگ زیب (۱۰۶۹-۱۱۱۸ق.) مى‌زیسته است و آثارش را تاکنون بارها به طبع رسانیده‌اند. وى دانش پزشکى را در هند و در شیراز آموخت و سپس به تألیف چند کتاب فارسى در این رشته توفیق یافت که از آن جمله است طب‌الاکبر، کتاب میزان، کتاب مجربات اکبرى در باب داروهاى مرکب و کتاب قرابادین قادرى. شاه ارزانى در مقدمه کتاب قرابادین قادرى از کتاب‌هاى دیگرى که تألیف کرده مثل مفرح‌القلوب و تعاریف‌الامراض نیز نام برده و بدین طریق مى‌بینبم که وى از پزشکان پرکار عهد خود بوده و نظر به ارزش کارهایش اثرهاى او رواج بسیار یافته و در هند شایع شده بود.
– محمدکاظم بن محمدهاشم بن محمدطاهر طبیب طهرانی( اواسط قرن ۱۲ق.) کتابی روایی –استدلالی در طب الائمه(ع) دارد بنام «مفتاح الشفاء»
۴-۲-۴٫ مشهور‌ترین مؤلفین کتب داروشناسی و داروسازی
– داروشناسى از میان مبحث‌هاى طب قدیم در این دوره بسیار محّل توجّه بود و به‌جز فصل‌هائى که در کتاب‌هاى پزشکى بدین موضوع اختصاص مى‌یافت، چند کتاب مستقّل نیز علاوه بر آنچه ذکرش گذشت درباره آن تألیف گردید که بعضى از آنها هنوز هم شهرت دارد از آن جمله: از پزشکان آغاز سده دهم محمد بن یوسف هروى کتاب بحرالجواهر را تألیف کرد.

• حکیم شمس‌الدین ابوالمحاسن نصیرالدّین یوسف بن اسمعیل بن الیاس بن محمد خوئی کُتبی شافعی بغدادی معروف به ابن الکبیر، کنیه او «ابن الکتبی»: متوفی در رجب سنه ۷۵۴ بموجب قول ابن قاضی شهبه نقلاً عن ابن رجب یا جمادی الاخره سنه ۷۵۵ بنا بقول ابن رافع. طبیب و حشایشی ، ازمردم خوی آذربایجان . او راست : کتاب ما لایسع الطبیب جهله و آن اختصاری است از کتاب جامع ابن بیطار و اسامی بعض ادویه نیز بر کتاب ابن بیطار افزوده است و آنرا بر دو قسمت کرده ، یکی مشتمل بر مفردات ادویه و اغذیه و دیگری بر مرکبات و هر یک از این دو جزء مقدمه ای دارد متعلق بقوانین و احکامی که معرفت بدان را پیش از دخول در فن لابدّمنه میشمارد، و در ۷۱۱ هَ .ق . کتاب را بپایان رسانیده است . این کتاب از جهتی مختصر جامع ابن بیطار و از نظری چون شرح آن کتاب و از لحاظی کتابی مستقل است و حسن بن عبدالرحمن کاتب آنرا به ترکی ترجمه کرده است .

– عمادالدین محمود بن مسعود بن محمود طبیب شیرازى مشهور به عماد طبیب کتابى در قرابادین به عربى نوشت موسوم به «المرکبات الشاهیه» . از اثرهاى دیگر او به فارسى رساله «مفرح یاقوتى» است و دیگر رساله «افیونیه» و دیگر «ینبوع» در پزشکى. نویسنده این کتابها از خاندانی پزشک برخاسته که نیاکانش نیز از سده نهم هجری پزشک شاهان بوده اند و او برادری به نام کمال الدین حسین شیرازی داشته و هم خود عمادالدین و هم برادرش نیز دارای فرزندان و نوادگانی می شوند که آنان نیز پزشکان شاهان صفوی و حکومتهای محلی آن دوران چون خان احمد گیلانی و نورالدین حاکم یزد می شوند و به نام آنان نوشتارهایی می نویسند. از جمله حکیم محمد باقر قمی که رساله ای در چشم پزشکی دارد و نسخه ای از آن در همین فهرست جلد نوزدهم معرفی شده، فرزند همین عمادالدین محمود شیرازی است. نگارنده این سطور زنجیره هفت نسل از این خانواده را شناسایی کرده که طی سیصد سال به پیشه پزشکی می پرداخته اند و عموما هم صاحب تألیف بوده و نامشان در تاریخ پزشکی ایران زمین برجای مانده است. یکی از نیاکان عمادالدین محمود شیرازی به نام حکیم فخرالدین به ساخت ترکیبی موفق می شود که نویسنده ای در سده دهم در کتابی به نام ادویه قلبیه از آن یاد می کند. عمادالدین محمود حدود سالهای ۹۲۲ ق متولّد می شود، ولی سال مرگ او چندان مشخص نیست و احمد منزوی در کتاب خود او را متوفای ۹۸۴ ق دانسته است. (رضوی برقعی، ۱۳۸۴، ص.۱۹۹)
– مظفّر بن محمد حسینى شفائى کاشانى اصفهانى معروف به «حکیم‌شفائى» (متوفای ۹۶۳ ق.) چند کتاب در پزشکى و داروشناسى داشت و از آن جمله است کتابى به‌نام طّب شفائى یا قرابادین شفائى.
– کمال‌الدین افضل بن یحیى گیلانى. وی کتابى فارسى در داروشناسى تألیف کرده به‌نام «جامع‌الجوامع» در چهل «فائده» و در آن انواع داروهاى مفرد و مرکب و طریق آماده کردن و استعمال آنها را شرح داده است.
– محمد مؤمن حسنى تنکابنى دیلمى معروف به حکیم مؤمن از پزشکان و داروشناسان معروف (۱۰۷۷-۱۱۰۵ ق.) است. پزشک ویژه شاه سلیمان بود و به‌نام وى کتاب معروف خود تحفهالمؤمنین را در معرفت داروهاى مفرد و مرکب با استفاده از مأخذهاى مختلف قدیم فراهم آورد.
– محمد مسیح بن محمدصادق از پزشکان عهد شاه سلیمان و صاحب کتاب معجون مسیحى و مفرح مسیحى است و جز این کتابى دارد به‌نام «دستور مسیحى» .
– محمدهاشم بن محمدطاهر طبیب تهرانى در سال ۱۱۰۳ ق. از تألیف کتابى مشروح به فارسى به اسم « مفتاح الخزائن و مصباح الدفائن » به‌جهت جمع بین احادیث اسلامی و طب یونانی و مباحث ادویه مفرد و مرکب فراغت یافت و آن را به‌نام شاه سلیمان درآورد. محمدهاشم کتاب دیگرى به فارسى در شناخت سودمندى‌هاى چوب چینى به‌نام «عین‌الحیوه» و کتاب فارسى دیگرى در پزشکى به‌نام تحفه سلیمانى دارد. آنچه در این رساله از اهمیت برخوردار است،پادزهر مهره و مومیای است که به گفته شخص‌ نویسنده،به دستور شاه سلیمان وقتی برای به دست آوردن اطلاعاتی در این باب به هند سفر کرد،نوشته‌ شد.
– میرزا نظام‌الدین احمد گیلانی(زنده در ۱۰۷۱ق.) در هند و در خدمت قطب شاهیان گلکنده به‌سر مى‌برد و کتاب فارسى اسرارالاطبّا را در شناخت بعضى داروها نوشت و آن را در چهار فصل ترتیب داد. وى کتاب دیگر به پارسى در «درمان ‌بواسیر» دارد.
– سید محمد حسین بن محمدهادی عقیلی علوی خراسانی شیرازی، پزشک نامدار سده دوازدهم هجری(تولدش بین۱۱۰۰-۱۱۴۰ق. وفاتش ۱۲۰۵ق.) است. در خانواده‌ای زندگی ‌نموده که همه از بزرگان عرصه طب در روزگار خود بوده‌اند. او از نوادگان سیّد مظفر الدین حسین خراسانی است که از جمله اطبای خراسان و از بزرگان خاندان عقیلی است که به شیراز رفت و در آنجا ساکن شد. دست کم چهار نسل از اجداد عقیلی پزشک بوده اندمحل تولد عقیلی به‌درستی معلوم نیست ولی او در آثار خود سخنانی بیان می‌کند که بیانگر حضور او در ایران و هند بوده است.
از اساتید عقیلی می‌توان پدرش محمد هادی عقیلی، علوی‌خان(دایی پدرش) و میر محمدعلی حسینی را نام برد. وی علاوه بر مهارتی که در طب داشت، از علوم دیگر نیز بی‌بهره نبوده و آن‌چه از نوشته‌هایش به‌دست می‌آید نشانه آشنایی او با علومی از جمله منطق، اصول، حدیث، عرفان، تفسیر، شعر و . . . می‌باشد.
کتاب‌های برجامانده از عقیلی، شاید از مفصل‌ترین کتب طبی برجامانده باشد. مهمترین اثر او مجمع الجوامع است که خود شامل قرابادین کبیر، مخزن الادویه و خلاصه الحکمه می‌باشد.
خلاصه‌الحکمه شامل یک دوره کامل طب نظری و عملی، مخزن‌الادویه حاوی مفردات دارویی و قرابادین کبیر شامل داروهای ترکیبی و نحوه تهیه آن‌ها.
از آثار دیگر او می‌توان معالجات عقیلی، رساله‌ای در باب طحال اطفال، رساله حجامت، رساله در باب حصبه و جدری و حمیقا، رساله عِرق مدنی، رساله‌ای در باب جنین، خلاصه الطب و زبدۀ النکات فی شرح الکلیات را نام برد که غیر از مجمع الجوامع، خلاصه الطب و زبدۀ النکات سایر کتب امروزه در دسترس نیستند. و زبدۀ النکات فی شرح الکلیات نیز بیشتر به نظر می‌رسد که تألیف پدرِ عقیلی باشد. کتاب معالجات وی مجموعه ای است که در آن طبقه بندی جامع بیماری ها از دیدگاه طب سنتی ایران به همراه روش‌های درمانی مجرب بیان گردیده است.
مؤلف درمقدمه «خلاصه الحکمه» خودگوید که قبل از این تاریخ (منظور تاریخ کتاب حاضر) در سنه ۱۱۸۵ق. به فرمان پیر و مرشد خویش میر محمد علی حسینی متوجه تألیف قرابادین گردیده است و سپس به تالیف ادویه مفرده گردیده و آن قرابادین را مسمی به «مجمع الجوامع و ذخایر الترکیب» و ادویه مفرده را به «مخزن الادویه و تذکره اولی النهی» گردانیده و کتاب حاضر را بعد از اینها بنام «خلاصه الحکمه درکلیات مجمع الجوامع» بر مقدمه دربیان تعریف علم طب و عنایت و موضوع و مشرف و بیان وصایا درآداب طبیب و مریض در۴ فصل ،ودو مقاله وخاتمه ترتیب داده است و در هریک فصولی چند آورده است.
نسخه‌های چاپ سنگی مخزن الادویه و قرابادین کبیر بارها به چاپ رسیده است. لغات و ترکیبات پزشکی گویشی در این دو تألیف نیز حائز اهمیت است. واژه‌های گویشی مخزن الادویه در سال ۱۳۸۲ خورشیدی به وسیله به وسیله محمودمدبری بررسی و چاپ شده‌ است. بررسی و چاپ شده‌ است.این کتاب در هند به چاپ سرب رسیده و از سوی انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۱ از روی چاپ هند افست شده است.آخرین نسخه موجود در بازار از سوی دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال ۱۳۹۰ به کوشش گروه از مصححین چاپ و روانه بازار شده است.- چند داروشناس دیگر هم در پایان این عهد اثرهاى از خود برجاى نهاده‌اند مانند مسیح‌الملک محمد یوسف صاحب رساله چوب چینى در ذکر فایده‌ها و راه به‌کار بردن آن؛ محمد شریف خان دهلوى صاحب کتاب‌هاى فارسى «تألیف شریف» و «علاج‌الامراض» .
۴-۲-۵٫ مشهور‌ترین مؤلفین کتب دامپزشکی
در دامپزشکى نیز کتاب‌هائى به فارسى از این عهد در دست است. درباره تیماردارى سِتوران به‌ویژه اسب از دیرباز کتاب‌هائى خاص به اسم فَرَسنامه یا خیل‌نامه، و یا گاه بخش‌هائى در کتاب‌هاى متناسب فراهم آمد. در این عهد بیشتر اینگونه کتاب‌ها در هند تألیف شد خواه به فارسى تصنیف شده باشد و خواه از سانسکریت به فارسى درآورده باشند. از این کتاب‌ها است دفترى که گویا به سال ۹۸۳ درباره اسب و اسب‌دارى و بیمارى‌ها و درمان‌ها و علوفه اسبان و جز این جُستارها در آن رفته است. و کتاب «سالهوتر» که عبدالله بن صفى آن را به سال ۱۰۰۰ هـ از سانسکریت به پارسى درآورد، و ترجمه‌اى دیگر از همین کتاب با عنوان «فَرَسنامه» ترتیب یافت.
– شیخ محمد بن ابوطالب زاهدى گیلانى « رساله فرسنامه» خود را در حدود سال ۱۱۲۷ هـ درباره اسب و شناخت آن و بیمارى‌هایش نوشت. وى دفتر فارسى دیگرى دارد به‌نام «رساله در خواص الحیوان» در یک مقدمه و دو باب.
ـ میرزا نظام‌الدین احمد گیلانی(زنده در ۱۰۷۱ق.) کتابى به‌نام مِضمار دانش به پارسى نوشت که در آن درباره خلقت اسب و اهلى کردن و صفت‌هاى نیک و بد آن و درمان بیمارى‌هایش سخن گفت.
– چند کتاب هم درباره تربیت و نگاهداشت مرغان شکارى از این عهد بازمانده است مانند « بازنامه» تألیف مُحبّ على خان ملقب به «خان خاص محلّى» مرده به سال ۹۸۹ هـ، بازنامه دیگرى داریم از شاعرى به تخلّص «بهادر» ، از پیروان سلسله قادریّه.
۴-۲-۶ . متطببان مشهور و آثار ایشان
۴-۲-۶-۱٫ مؤلفان: