به زیان طبیعت بر هم خورده که پدیده‏ای اسفبار و گاه جبران‏ناپذیر بوده و در ربع قرن اخیر از مرز جامعه گذشته است.
امروزه، جامعه بین‏الملل راه‏حل این معضل را محافظت از محیط زیست می‏داند و در این راه، مایل است از دین کمک بگیرد. این مقاله، می‏کوشد تا شاخص‌های پایداری محیط زیست را از دیدگاه دین بررسی کند. برای این منظور، دیدگاه، متخصصان و کارشناسان به طور عمیق بررسی شد و نتایج نشان داد که هر آنچه تاکنون تحت عنوان پایداری محیط زیست انجام گرفته، چیزی بیش از فعالیت‌های فنی برای نگهداری از محیط زیست نبوده است. در حالی که ارزش‌های بنیادی دینی، به دلیل برخورداری از پشتوانه اخلاقی نقش اساسی‏تری در پایداری محیط زیست ایفا می‌کنند. گام‌های پیشنهادی برای رسیدن به این هدف عبارت‏اند از: رعایت تعادل در سیاست‏گذاری‌ها، بها دادن به انسان، تأکید بر آگاه‏سازی افراد و تجدید نظر عمیق در تعهدات و مسئولیت‏پذیری مشترک.

الف. نگاه دین به محیط
۱. دین اسلام برای تمامی‌شئون و جوانب زندگی انسان دارای قانون و دستور است. از بالاترین مسائل پیچیده سیاسی و حکومتی گرفته، تا ابتدایی‌ترین مسائل شخصی؛ مانند احکام تخلی؛ یعنی ما اسلام را دینی جامع و کامل می‌دانیم، از این رو ما معتقدیم که زندگی اجتماعی و محیط زیست، از جمله مسائلی است که مورد توجه دین اسلام بوده و هست.
البته جامعیت اسلام به این معنا است که می‌توان با استنباط عناصر جهان شمول در اسلام به فلسفه، مکتب و نظام اسلامى دست یافت و به طرّاحى سازوکارها پرداخت.
۲. از دیدگاه اسلام خلقت آدمی‌پوچ و بیهوده نیست و احکام اجتماعی اسلام هم بر اساس هدف و فلسفه آفرینش او تنظیم شده است، البته این احکام و قوانین گاهی در قالب تشویق، ترغیب، انذار آمده است و صرفاً جنبۀ اخلاقی دارند و بر آنها مجازات اخروی قرار داده شده و گاهی نیز بر عدم رعایت آنها مجازات‌های دنیایی وضع شده است.
۳. اصول و کلیاتی در اسلام وجود دارد که می‌توان از آنها وظایف یک شهروند مسلمان را استفاده کرد؛ مثلاً:
الف. در اسلام از بین بردن آن چه بقای نسل بشر بر آن متوقف است از جهاتی حرام است؛ مثل این که ظلم به نوع بشر است یا کفران نعمت است و….

ب. از دیدگاه اسلام کاری که باعث آسایش مردم و در جهت حفظ سلامت آنان باشد، خدمتی است در جهت رضای خدا و عبادت و‌بندگی پروردگار، محسوب می‌گردد و هدف خلقت انسان جز عبادت چیز دیگری نیست.
چون حفاظت از محیط زیست و رعایت بهداشت محیط زندگی و جلوگیری از آلودگی آن، تلاشی است در جهت نجات بشر از نابودی و یا اقدامی‌است در جهت آسایش آنها، از رجحان (به نحو وجوب یا استحباب) برخوردار است.
اما در اسلام به این مقدار بسنده نشده است. علاوه بر بیان کلیات، بر موضوعات خاصی هم تأکیداتی شده است که در این جا به طور اختصار به گوشه‌ای از تأکیدات خاص اشاره می‌شود:

۱. آلودگی هوا
گفته شده است اگر هوا پیرامون کره زمین را فرا نگرفته بود، همین قدر که از یک قسمت سطح زمین خورشید غایب می‌شد، بلافاصله درجه حرارت پائین می‌آمد و تا ۱۶۰ درجه زیر صفر می‌رسید و سرمای طاقت فرسا موجودات زنده را از بین می‌برد. هوا مانع می‌شود که زمین گرمای دریافتی از خورشید را زود از دست بدهد.
علاوه انسان برای ادامۀ حیات به اکسیژن نیاز دارد و این نیاز خود را از راه تنفس، از هوای پاک و سالم تأمین می‌کند، بنابراین استفاده از هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری انسان است.
از سوی دیگر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی مردم، و همچنین به دلیل ضرورت ایجاد کاربری‌های جدید شهری برای پاسخ گویی به نیازهای روز افزون جمعیت شهری، میزان آلودگی هوا رو به فزونی است و به تدریج شاهد کاهش میزان فضای سبز شهرها و آلودگی محیط زیست هستیم.
از آن جا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدی‌ها و حلال کردن پاکی‌ها و پاکیزگی‌ها ، راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از امام صادق‌(علیه‌السلام) دربارۀ تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلّی را مطرح فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند: “هر چیزی که خوردنش (استنشاق، نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند”.

۲. دفع زباله
مسئلۀ ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدّی تلقّی نشود و کسانی بخواهند محیط زندگی را آلوده سازند و یا زباله‌ها از راه‌های صحیح و بهداشتی جمع‌آوری نشود، زباله‌ها کانونی برای آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زباله‌ها کانون انواع میکروب‌ها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری زا است؛ لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: “زباله‌ها را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است.
آن حضرت همچنین فرمود: “خاک رو به را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیرا که لانۀ شیطان می‌شود”. بدیهی است که منظور از شیطان در این جا یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماری‌ها.
در سیره و روش زندگی پیامبر اسلام(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) فراوان مشاهده می‌شود که بر پاکیزگی و نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش می‌کردند.
پیامبر(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) فرمود: “خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد”.
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق نجس به آن و وجوب طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمی‌دین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگی‌ها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به عنوان کانون اصلی اکثر بیماری‌های میکروبی و انگلی مانند وبا و بیماری‌های روده‌ای میکروبی و انگلی شناخته شده است.
از همین رو است که امام علی‌(علیه‌السلام) می‌فرماید: “پیامبر(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش گوار و زیر درخت میوه دار نهی کرده است”.
همچنین در روایت دیگر آمده است: رسول خدا نهی کرد از این که انسان ادرار کند زیر درخت میوه دار، یا در مسیر راه و یا در آب راکد.
امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف کنندۀ شهری، روزانه هزاران تن زباله تولید می‌شود که جمع‌آوری و دفع آنها به طریق بهداشتی، از مهم‌ترین مسائل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.

در مکتب حیات بخش اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمی‌دارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس قرآن کریم به مسلمانان سفارش می‌کند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید: “خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید”.
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: این آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن نهی از تمامی‌رفتارهای افراطی و تفریطی است.
بنابراین، در شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروری‌ترین مسائل بهداشتی بی‌تفاوت باشد و با سهل انگاری‌های خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعدۀ “لاضرر” – که پیامبر(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) فرمود: “در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است”، – انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به گونه‌ای استفاده کند که باعث آزار و اذیت دیگران شود و به آنها ضرر برساند.

۳. فضای سبز
اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیه‌ای شهرها به صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه ای، بررسی می‌شود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری به ویژه در زمینه‌های اقلیم هوا، خاک، آب‌های زیرزمینی و … بر جای گذاشته می‌شود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به کلی دگرگون می‌کند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسأله فضای سبز به صورت امروزی به طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلی‌تر؛ مانند غرس درخت، ترغیب و تشویق به درخت کاری و نهی از قطع درختان آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم(صلّی‌الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرماید: “اگر رستاخیز (قیامت) برپا شد و نهالی در دست یکی از شما است، اگر می‌توانید، آن را بکارید”.
آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی می‌کنند، می‌فرماید: “هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد”.
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروت‌های ملی کرده است.
در فقه اسلامی‌ نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در اموال عمومی‌و دولتی باز می‌دارد، این قوانین مستند به قانون الهی و قرآن کریم است: “از تو دربارۀ انفال سؤال می‌کنند، بگو انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید”.
بنابراین، می‌توان گفت که تخریب و از بین بردن هر آن چه جزو سرمایه‌های ملی کشور به حساب می‌آیند، مشروع نیست.
علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم داده‌اند تا انسان‌ها از مزایای زندگی بهره‌مند شوند. نبود هر یک از آنها زندگی را با مشکلات جدی و فراوانی مواجه می‌سازد. خداوند متعال نعمت‌های دنیا، اعم از خوردنی‌ها، آشامیدنی‌ها و هر آن چه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمت‌های آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده نابجا و تخریب آنها منع شده است: “ای فرزندان آدم… (از نعمت‌های خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی‌دارد”.

ب. نگاه دین به انسان
اصل در انسان از دیدگاه اسلام

اصل اول
انسان موجودى است مرکب از جسم و روح، که پس از مرگ، جسم او متلاشى مى‏شود ولى روح او به حیات خود ادامه مى‏دهد، و مرگ انسان به معناى فناى او نیست. از این جهت تا برپایى قیامت، در عالم برزخ زندگى خواهد داشت. قرآن در بیان مراتب آفرینش انسان، آخرین مرحله آن را که با نفخه روح در کالبد وى صورت مى‏پذیرد، با این جمله یاد مى‏کند: «ثم انشاناه خلقا آخر» : آنگاه او را موجودى دیگر قرار دادیم.
نیز در آیات متعدد به حیات برزخى انسان اشاره مى‏کند و از آن جمله مى‏فرماید: «و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون» : و پیش روى (و یا پشت آنان) برزخ است تا روزى که برانگیخته مى‏شوند. آیاتى که بر حیات برزخى گواهى مى‏دهند بیش از آنند که در اینجا نقل گردند.

اصل دوم
هر انسانى با فطرت پاک و توحیدى آفریده مى‏شود، به گونه‏اى که اگر به همین حالت پیش برود و عوامل خارجى او را منحرف نکنند، راه حق را خواهد پیمود. هیچ فردى از مادر خویش خطاکار، گنهکار، و یا بد سگال زاده نشده است، و پلیدیها و زشتیها جنبه عرضى داشته و معلول عوامل بیرونى و اختیارى است. و روحیات ناپسند موروثى نیز به گونه‏اى نیست که در