نقد و بررسی چیستی، مبانی و روش تفسیر تطبیقی- قسمت ۲۹
نتایج و پیشنهادهای تحقیق حاضر به شرح ذیل است:
الف. نتایج: این تحقیق حاوی نتایج ذیل است:
- در این تحقیق مشخص شد که مراد از تعابیر تطبیق و مقارنه و بلکه معادل دقیق آن‌ها مقایسه است و هرچند برای تفسیر تطبیقی یا مقارن، تلقی‌های متعدد وجود دارد، اما تنها در یک فرض می‌توان هم آن را گونه تفسیر به شمار آورد و آن در صورتی است که مفسر درصدد تفسیر آیات قرآن است و به عنوان فهم بهتر از معنای مراد، به آرای تفسیری دیگران مراجعه می‌کند؛ زیرا به طور مثال، تلقی‌ای که هدف تفسیر تطبیقی یا مقارن را مقایسه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری با هدف شناخت بهترین طریق تفسیر می‌داند، اهداف تفسیرپژوهی در سر دارد و از سنخ تفسیر نیست.
- در تلقی مقایسه آرای تفسیری، بایستی حیث مقایسه معلوم باشد، از چه جهت آرای تفسیری با یکدیگر مقایسه می‌شود؟ مقایسه در جایی امکان‌پذیر است که تعدد آراء وجود داشته باشد. یکی از دلایل تعدد آرای تفسیری، تعدد مذاهب است؛ بنابراین یکی از تلقی‌های تفسیر تطبیقی، مقایسه دیدگاه‌های شیعه و اهل سنت در تفسیر است. ناگفته پیداست که تفسیر تطبیقی از حیث مذهب، تنها محدود بدین تلقی نیست و می‌توان مقایسه را از حیث مذاهب دیگر هم انجام داد، همان‌طور که در چشم‌اندازی وسیع‌تر، ملاک‌های تعدد دیگر هم در میان دیدگاه‌های تفسیری وجود دارد و مذهب مفسران تنها یکی از ملاک‌های تعدد آرای تفسیری است.
- جایگاه تفسیر تطبیقی در نظام فعلی طبقه‌بندی تفاسیر بر خلاف آنچه ادعا شده، سبک یا اسلوب تفسیر نیست، بلکه بر اساس ویژگی‌ها و جایگاه عمل مقایسه می‌توان آن را متعلق به مقام گردآوری دانست. در نظام‌های فعلی طبقه‌بندی تفاسیر، تعیین جایگاه تفسیر تطبیقی با دشواره‌هایی روبه‌رو است. با این حال اگر روش را ساز و کار رسیدن به فهم مراد خداوند بدانیم و برای آن دو مقام گردآوری و داوری را قائل باشیم، چون تفسیر تطبیقی متعلق به مقام گردآوری است، می‌توان آن را در زمره روش محسوب کرد.
- در این رساله تاریخ تفسیر قرآن را برای بررسی مؤلفه تطبیق، به پنج دوره تقسیم کردیم. دوره اول: سده اول تا سوم؛ دوره دوم: سده چهارم تا ششم؛ دوره سوم: سده هفتم تا نهم؛ دوره چهارم: سده دهم تا سیزدهم؛ دوره پنجم: سده‌های چهاردهم و پانزدهم. اساس این تقسیم‌بندی تحولات اجتماعی و فرهنگی بود که احتمال می‌رفت بر جریان مذهبی تفسیر تأثیر گذارده باشد. بررسی‌های انجام شده در مقاله، این فرضیه را تأیید کرد و نشان داد که تقسیم‌بندی انجام شده تا حدود زیادی صحیح بوده و قابلیت نمایش سیر تحول عرصه تطبیق در تاریخ تفسیر را دارا است. در دوره اول، مفسران از دامن زدن به اختلافات مذهبی خودداری می‌کردند؛ در دوره دوم، تفاسیر شیعه با ظهور شیخ طوسی به‌سرعت رنگ و بوی تطبیق به خود می‌گیرند و در تفاسیر اهل سنت هم به‌تدریج از آرای شیعه سخن گفته می‌شود تا اینکه فخر رازی تفسیر خود را به نگارش درمی‌آورد که نمونه کاملی در این باب است. در دوره سوم تغییری در تطبیق مشاهده نمی‌شود تا آنکه در دوره چهارم تأثیر پررنگ حکومت‌های مذهبی بر تفسیر، رویکرد جدلی و اختلاف‌افکنانه از تفسیر تطبیقی را به نمایش می‌گذارد. دوره پنجم هم را می‌توان دوره کمال و بالندگی تفسیر تطبیقی برای شیعه و دوره رویکردهای نو برای اهل سنت دانست که بی‌شک تغییرات اجتماعی و تحولات فرهنگی جهان اسلام بر این رویکردها تأثیرگذار بوده است. ظهور گونه تفسیر تطبیقی مهم‌ترین شاخصه این دوره است.
- واکنش هر مفسر در مواجهه با مذهب یا مذاهب مخالف مبتنی بر پیش‌فرض‌ها یا به عبارت دیگر مبانی از پیش پذیرفته شده است. همین مبانی رویکرد او را در مسیر تطبیق آشکار کرده است. برخی از مفسران اختلاف‌نظرهای مذهبی را ناچیز تلقی کرده و در مواجهه با آرای مذهبی غیر، سعی بر تقریب داشته‌اند؛ اما بعضی دیگر بدین اختلاف‌ها و تعدد آرا دامن زده و از سر تعصب و غرض‌ورزی به نحوی عمل کرده‌اند که خواسته یا ناخواسته به تفرقه دامن زده‌اند.
- برای تبیین روش انجام تفسیر تطبیقی دو مشخصه نقل و نقد را در دو بخش بررسی کردیم. در بخش اول، بایسته‌های نقل تبیین شد؛ تعیین محدوده تطبیق، نقل مستند، نقل حداکثری وجوه تمایز و تشابه بایسته‌های حوزه نقل بودند؛ در بخش دوم از ملاک‌ها و ابزار داوری سخن گفته شد. داوری بر اساس مبانی مشترک معمولاً درصدد تأمین اهداف تقربی است و داوری بر اساس مبانی مختص به دنبال رویکردهای جدلی است. در بخش دیگر از بررسی روش، ابزارهای داوری بررسی شدند. پرکاربردترین این ابزارها عبارت بودند از لغت، سیاق، تاریخ و ادبیات عرب.
- مبانی تفسیر تطبیقی دو بخش دارد؛ بخشی مربوط به تفسیر بودن آن است؛ بخشی مربوط به تطبیقی بودنش. در رساله حاضر بخش دوم مراد بود و مقولات وجود اختلاف در تفسیر آیات از حیث مذهب، حقانیت باورهای خاص مذهبی، اعتبار منابع خاص تفسیر و اعتبار کتب تفسیری مذهب مقابل مورد بررسی قرار گرفت.
- آسیب‌هایی که تفسیر تطبیقی را تهدید می‌کند، در دو بخش آسیب‌های مبنایی و روشی بررسی شد. آسیب‌هایی که مبانی تفسیر تطبیقی را مورد تهدید قرار می‌دهد، مشتمل بود بر تعصب بر پیش‌فرض‌های مذهبی، جعلی محسوب کردن منابع تفسیری مذهب مقابل و محکوم نمودن آن به تفسیر به رأی و خارج دانستن ایشان از دین. آسیب‌های روشی هم در دو حوزه جداگانه نقل و نقد بررسی شد. در حوزه نقل، برخی از نقایص عبارت بود از نقل‌های غیر مستند و ضعیف، نقل باواسطه، نسبت‌های نادرست به مذهب مقابل. در حوزه نقد، به‌کارگیری ادبیات ناپسند، استدلال‌های ضعیف، طفره رفتن از ذکر شواهد و مستندات از جمله آسیب‌های مهم بودند.
ب. پیشنهادها: برای پژوهش در باب تفسیر تطبیقی و توسعه تحقیق حاضر، پیشنهادهای ذیل توصیه می‌شود:
- چون عمده اختلاف مذهبی مفسران شیعه و سنی در تفسیر قرآن، بر سر آیات کلامی و فقهی است، بررسی سیر تطور تفاسیر فقهی و کلامی از حیث تطبیق، شایسته تحقیق است؛ زیرا اگر قرار باشد تحقیق مستقلی درباره چگونگی تقابل شیعه و سنی در تاریخ تفسیر انجام شود، از بررسی جداگانه این تفاسیر نتایج دقیق‌تر و مستندتر حاصل خواهد داشت.
- در این رساله بررسی روش‌شناختی تفسیر تطبیقی و بایسته‌های این گونه تفسیری محدود به تلقی شیعی-سنی از متعلق تطبیق بود. شایسته است که در باب سایر حیث‌های مقایسه نیز تحقیق مستقل انجام شود.
- مقایسه مقولات معرفت‌شناختی تفسیر تطبیقی با تطبیق در سایر قلمروهای معرفتی، چه در حوزه ادیان و چه غیر آن، می‌تواند برای غنای تفسیر تطبیقی راهکار مناسبی باشد.
- تفسیر تطبیقی پدیده‌ای مقبول و رو به توسعه است، از همین‌رو لازم است چه آثار تفسیرپژوهی در باب آن و چه فرآورده‌های تفسیری بدین نام، به‌دفعات مورد رصد قرار گیرد و در هر تحقیق، آخرین و تازه‌ترین نظریات ارائه شده به بررسی گذارده شود.
فهرست منابع
الف. کتب فارسی
- احمد نژاد، امیر. «تفسیر اشعری». آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، ج۲، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، (۱۳۹۲).
- استادی، رضا. آشنایی با تفاسیر: عدم تحریف قرآن و چند بحث قرآنی. تهران: قدس، (۱۳۸۳).
- امید، مسعود. جستارهایی در فلسفه تطبیقی. تبریز: دانشگاه تبریز، (۱۳۸۲).
- ایازی، محمدعلی. سیر تطور تفاسیر شیعه. تهران: مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی، (۱۳۷۹).
- ایزوتسو، توشیهیکو. خدا و انسان در قرآن. ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار، (۱۳۹۱).
- بابایی، علی‌اکبر. تاریخ تفسیر قرآن. ج۱، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، (۱۳۸۷).
- بوکای، موریس. عهدین، قرآن و علم. ترجمه حسن حبیبی، [بی‌جا]: حسینیه ارشاد، ([بی‌تا]).
- ________ . مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم. ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، (۱۳۶۴).
- پاکتچی، احمد. تاریخ تفسیر. تهران: انجمن علمی دانشگاه امام صادق(ع)، (۱۳۹۰).
- ________. روش تحقیق تخصصی. ج۱، تهران: انجمن علمی دانشگاه امام صادق(ع)، (۱۳۹۰).
- جلیلی، هدایت. پژوهش در تفسیرپژوهی قرآن. تهران: سخن، (۱۳۹۰).
- جلیلی، هدایت. تفسیر موضوعی: چیستی، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌ها. قم: بوستان کتاب، (۱۳۸۷).
- جوادی آملی، عبدالله. تسنیم. ج۱، قم: اسراء، (۱۳۸۳).
- خاکیان، مرتضی. مبانی تفسیر تطبیقی از دیدگاه فریقین. قم: شهاب‌الدین، (۱۳۶۰).
- خرمشاهی، بهاءالدین. تفسیر و تفاسیر جدید. تهران: کیهان، چ۳، (۱۳۶۳).
- ____________ . قرآن‌پژوهی. تهران: ناهید، (۱۳۷۶).
- _____________. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی. ج۱، تهران: دوستان و ناهید، (۱۳۷۷).
- دیاری، محمدتقی؛ اسعدی، محمد. «تفسیر به رأی». دایره‌‌المعارف قرآن کریم، ج۸، قم: بوستان کتاب، (۱۳۸۹).
- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه. ج۵، ۱۳، تهران: دانشگاه تهران، (۱۳۷۷).
- رجبی، محمود. روش تفسیر قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، (۱۳۸۳).
| منبع فایل کامل این پایان نامه این سایت pipaf.ir است |